راه‌حل‌های آبی برای رفع کم آبی
راه‌حل‌های آبی برای رفع کم آبی
کلمه کم‌آبی بسیاری از ما را به یاد دوره‌ای می‌اندازد که هوا به طور غیر معمول خشک می‌شود، بارش‌ها کم می‌شود، آب هم، پشت سدها از حد معمول کمتر می‌شود. همین طور، قطعی برق یا جیره بندی آب مناطق در تابستان‌ها. اما همین بحران، تنها در اثر کمبود بارش و بالا رفتن درجه حرارت پدید نمی‌آید. بلکه عواملی مانند افزایش جمعیت، هدر رفتن آب –به‌ویژه در بخش کشاورزی- آلوده شدن آب‌های قابل شرب، می‌توانند دیگر علل کم آبی سال‌های اخیر در کشور ما باشد.
سدسازی؛ تشدید کننده یا مددرسان؟
در سال‌های اخیر، صنعت سد سازی پیشرفت چشمگیری در کشور ما داشته است و تنها در سال ۲۰۰۷ میلادی، ایران با احداث ۸۸ سد بزرگ و کوچک، توانست به طور متوسط، نزدیک به ۲میلیارد متر مکعب آب، به منابع کشور در سال اضافه کند.
با این حال، انتقادات بسیاری نیز به این روش مدیریت بحران آب وجود دارد. برای مثال دکتر سیدآهنگ کوثر -دکترای خاک شناسی از دانشگاه اورگان آمریکا- در یکی از سخنرانی‌های خود در سال ۸۹ به ۲ دلیل کشورمان را برای انباشت آب پشت سازه‌های غول پیکری به نام سد، مناسب تلقی نکرد؛ «یکی به دلیل ساختار زمین شناسی کشور ما که به دلایل مختلف آبستن زمین لغزش‌ها، زلزله‌ها و حرکت‌های ریزشی فراوان است. دوم، تبخیر سالیانه بالای آب که از ۱۳۰۰ میلی متر در دریاچه سد امیرکبیر تا ۴۰۰۰ میلی متر در هامون» گزارش شده است. وی متوسط تبخیر آب در ایران را ۲۰۰ لیتر از هر متر مکعب آب عنوان کرده بود.
دکتر کوثر در مصاحبه دیگری آبخوانداری و آبخیزداری را راه حل‌های ما برای نجات از بحران کم آبی دانسته بود و افزوده بود: «بهترین و ارزان‌ترین روش» از لحاظ محیط زیست و از لحاظ اقتصادی در جایی که امکان تغذیه مصنوعی وجود دارد؛ آبخوانداری و آبخیزداری زیر و روی زمین است. در همین راستا دکتر فرهودی استاد زمین شناخت ایران، معتقد است: «تمام سدهای ایران روی گسل ساخته شده است. یک جای تنگی پیدا می‌کنند، بدون این که فکر کنند؛ چطور به وجود آمده است؟ این‌ها را گسل شکافته. پیش‌تر از این، گسل‌ها هم، اگر فعال نباشند و حرکت نکنند، زیرشان سوراخ است. کوه‌های آهکی ما بر اثر این حرکت‌ها، شکسته است و آب آهک، سدها را در خود، حل می‌کند و باعث ایجاد سوراخ و غار خواهد شد.»
راه حل‌های چهارگانه
اینک راه حل‌هایی را که برخی از کشورهای منطقه و همین طور ایالات کالیفرنیای آمریکا دنبال کردند؛ با هم بررسی کنیم. با این که کالیفرنیا در فاصله‌ای دور و منطقه متفاوتی از خاورمیانه قرار دارد و هم چنین عملیات مقابله با بحران در خاورمیانه در مقیاس بسیار کوچکتر نسبت به کالیفرنیا اجرا شده اما شرایط آب و هوایی یکسان، منجر به «ارائه راه حل‌های مشابه» و «گرفتن درس‌های بزرگ از بحران آب» در خاورمیانه شده است تا جایی که این راه حل‌های کاربردی درخاورمیانه اجرا شد و به دلیل «نتایج موفقیت آمیز آن» دوباره در کالیفرنیا مطرح شد. بنابراین، فارغ از منطقه جغرافیایی، می‌توان برخی از راه کارهای مقابله با کمبود آب را بررسی کرد. قبل از نصب و راه‌اندازی و بهره‌برداری از فناوری‌های پایدار آب در سال ۱۹۶۴ آب دریاچه Kinneret که یکی از بزرگترین دریاچه‌های آب شیرین فلسطین است؛ از طریق لوله‌هایی به جنوب این منطقه منتقل شد.
این اتفاق از طریق ایجاد ۲ خط لوله عمده برای ایجاد شریان مرکزی در این منطقه صورت پذیرفت. ۱-جداسازی نمک: پروسه تبدیل آب شور دریا به آب آشامیدنی در دهه ۷۰ میلادی آغاز شد و در دهه ۹۰ میلادی پس از یک خشکسالی شدید، پذیرفته شد. اولین مرکز «اُسمز معکوس» برای تبدیل آب دریا به آب شیرین در سال ۱۹۹۷ تأسیس گردید. در این مرکز، آب در «لوله‌های بلندتری» قرار می‌گرفت تا حدودی تصفیه شود و سپس، «تحت فشار» قرار می‌گرفت؛ در مرحله بعد، در پلاستیک‌های دایره‌ای ممبران -و پس از جوشیدن نمک آن- طی پروسه‌ای از آب جدا می‌شد تا آب قابل شرب به دست آید. ۲-تصفیه آب فاضلاب‌ها: کشورهایی که با بحران کم آبی مبارزه کرده‌اند؛ دارای بالاترین رتبه‌های جهانی در میزان تصفیه فاضلاب هستند. در زمانی که کالیفرنیا می‌خواست از این روش پیروی کند اعلام کرد که تنها ۱۰ درصد از آب فاضلاب‌ها تصفیه می‌شوند. در این روش، فاضلاب تا سطحی تصفیه می‌شود که برای استفاده در آب کشاورزی قابل استفاده باشد.
جالب این است که بدانید در کشور ما، بر اساس اعلام مرکز پژوهش‌های مجلس و وزارت نیرو، بین ۸۰ تا ۹۰ درصد آب مصرفی در زمینه کشاورزی، از منابع زیرزمینی، مصرف می‌شود و چیزی حدود ۶۰ درصد از این میزان آب نیز، «هدر رفت آب» است. از طرف دیگر، «میزان برداشت محصول» در کشور ما، بین ۵۰۰ گرم تایک کیلو گرم از هر متر مکعب آب است که این عدد، در میانگین جهانی، ۳ کیلوگرم است. پس شاهدیم که استفاده از آب تصفیه شده منازل برای کشاورزی و همچنین علمی‌تر شدن بخش کشاورزی، می‌تواند یکی از راهکارهای اساسی برای حل بحران آب باشد. ۳-کاشت گیاهان کم آب بر: در این روش یک کار فرهنگی ایجاد شد و به شهروندان درباره «اهمیت و جدی بودن مساله آب» توضیح داده شد. پس از آن به هر شهروند کشاورز، میزان مشخصی «سهمیه آب» داده شد. کشاورزانی که از آن میزان، آب بیش‌تری مصرف می‌کردند، مجبور بودند «مالیات سنگین تری» را پرداخت کنند. به این ترتیب، «کاشت گیاهان آب بر» در این منطقه جای خود را به گیاهانی داد که به آب کمتری نیاز دارند.
بر اساس آمارهای سازمان جهانی خواروبار و کشاورزی سازمان ملل متحد (فائو) کشور ما مقام سوم تولید هندوانه و خیار را دارد و در کشور خشک و نیمه خشک ما سالانه هزار هکتار از اراضی به کشت هندوانه اختصاص می‌یابد. پس پرهیز از این نوع کشت -به عنوان یک راه حل کاربردی و موثر- می‌تواند برای ما بسیار کارگشا باشد. ۴- هوشمند کردن لوله‌ها: لوله‌های ساخته شده پس از مدتی که از سن آن‌ها می‌گذرد، نشت می‌کنند و آب می‌دهند. در نتیجه سالیانه مقدار زیادی آب از دست می‌رود. به گفته بانک جهانی، سالیانه در حدود ۳۲ میلیارد متر مکعب آب شهری از بین می‌رود. این یعنی عدد شگفت انگیزِ ۲۵ تا ۳۰ درصدی اتلاف آب آشامیدنی در لوله‌ها با هزینه‌ای بالغ بر ۱۴ میلیارد دلار.
برخی کشورها در خاورمیانه از حسگرهایی برای شناسایی نشت استفاده می‌کنند و از دست رفتن آب را به حداقل می‌رسانند. سیستم‌های مراقبت از لوله به نام «Trenchless Automated Leakage repair» وجود دارند که در این سیستم دو سوپاپ فویل گلوله‌ای، به منظور تعمیر لوله‌های آب شهری، آزاد می‌شود، به طوری که مواد معدنی چسبنده در هنگام نشت، آزاد خواهند شد و نشت لوله به صورت اتوماتیک گرفته می‌شود. همین طور، این سنسورها، قادرند تا اطلاعاتی مانند میزان جریان، کیفیت آب و فشار را کنترل کنند تا بتوانند به موقع و مناسب، تغییرات لازم را در این قسمت‌ها انجام دهند. گفتنی است این روش و اقدام‌های مشابه در سال گذشته منجر به رشد ۵/۱۳ درصدی منابع آبی در کالیفرنیا شده است.
سخن آخر؛ وقت تنگ است
استفاده از این روش‌ها در کشور ما، تا حدود بسیاری می‌تواند به حل بحران آب کمک کند. همین طور پیشرفت‌های تکنولوزیکی بسیار دیگری نیز اخیرا به دست آمده که از جمله آن می‌توان به پدیده بارور سازی ابرها و تلاش برای رشد بارش‌ها اشاره کرد که نیازمند تحقیقات و تجهیزات بیش‌تر است. از طرفی روش‌های بسیاری نیز برای صرفه جویی در آب وجود دارد؛ مانند روش‌های آینده که در کشور سوئد به تولید انبوه رسیده‌اند و آب مصرفی را تا حد بسیاری کاهش می‌دهند. توجه بسیاری از کشورهای بزرگ دنیا به پروژهش‌ها و اختراعاتی از این دست، گواهی بر اهمیت موضوع کم آبی است و لزوم رسیدگی و فرهنگ سازی در این زمینه را نشان می‌دهد که حتی اگر از همین امروز هم آغاز کنیم دیر است.
آرمان
